Świerczewski (Swierczewski) Eugeniusz Mieczysław, krypt. i pseud.: E., E.Ś., E.S., (E.S.), E.Św., E. Świercz., es, (es), (e.s.), (e.ś.), S, Ś, s, Gens, Stanisław, Stanisław Olszewski, Staruch, Zaleski/Zalewski, V-100 (1894—1944), działacz teatralny, publicysta, oficer Wojska Polskiego i Armii Krajowej, konfident Gestapo.
Ur. 18 IX w Warszawie, był synem poślubionych w r. 1887 Romualda Jana (ok. 1859 — przed 1924), dentysty, i Natalii Teofili z Oppenheimów (ok. 1869 — 1924).
Ś. uczył się w Warszawie w ośmioklasowym gimnazjum Emiliana Konopczyńskiego. Po maturze, zdanej w r. 1914, podjął w Warszawie studia na Wydz. Humanistycznym Tow. Kursów Naukowych. W czasie pierwszej wojny światowej przebywał od r. 1915 w Rosji, najpierw w Kursku, a następnie w Charkowie, gdzie podjął studia filozoficzne na Wydz. Historyczno-Filologicznym tamtejszego Uniwersytetu. Działając w charkowskim Domu Polskim, pomagał Kazimierzowi Rollemu w pracy sekretarza sekcji literacko-artystycznej; był także kierownikiem literackim koła dramatycznego, które zapewne z jego inicjatywy w sezonie 1915/16 wystawiło m.in. „Sędziów” i fragmenty „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego (reż. Józef Karbowski), a do r. 1917 jeszcze ok. trzydziestu premier, w tym „Wawrzyny” Leopolda Staffa (mieszkającego wówczas w Charkowie). Publikował w ukazujących się w Charkowie polskich pismach zbiorowych: „Z dala od kraju” (1916, artykuł Z dziejów Uniwersytetu w Charkowie) oraz „Na obczyźnie” (1917, obrazek Głupi Marcin z pode Lwowa i przekł. wiersza „Modlitwa” M. Lermontowa, dedykowany przebywającej w Charkowie Bronisławie Ostrowskiej). Od jesieni 1918 należał do miejscowej placówki POW.
W listopadzie 1918 wrócił Ś. do Polski i w Krakowie został referentem w Biurze Prasowym Dowództwa Okręgu Generalnego «Kraków». Podjął studia polonistyczne na Wydz. Filozoficznym UJ, lecz przeniesiony niebawem do Warszawy, był tam od końca grudnia t.r. referentem w Biurze Prasowym Oddz. II Sztabu Generalnego. Przyczynił się do powstania tygodnika „Żołnierz Polski”, ukazującego się od marca 1919, i przez krótki czas wchodził w skład jego redakcji. W maju t.r. został referentem w Oddz. II Dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego w Wilnie oraz sekretarzem redakcji dziennika tego Oddziału „Nasz Kraj”. Opublikował broszurę P.O.W. na Litwie (Wil. 1919). Od czerwca 1920 pracował w Biurze Prasowym Naczelnego Dowództwa WP, a od lipca t.r. Dowództwa Frontu Litewsko-Białoruskiego. Zapewne do lipca należał do miejskiej rady teatralnej w Wilnie. W sierpniu otrzymał stopień podchorążego. Pod koniec września przejął w Warszawie od Michała Orlicza Teatr Żołnierza Polskiego, subsydiowany przez MSWojsk., i kierował nim, «wykazując dużą inicjatywę i energię» („Kur. Warsz.” 1920 nr 269). Zespół wystawił m.in. „Zaręczyny pod kulami” i „Rewolucyjny trybunał” Stefana Kiedrzyńskiego oraz „Bolszewicy idą” Władysława Horowicza (wszystkie reż. Stanisław Janowski).
Dn. 1 X 1920 został Ś. dowódcą pociągu propagandy Naczelnego Dowództwa WP, podporządkowanego szefowi Oddz. II Dowództwa IV Armii. Z Horowiczem i Janem Obstem redagował pismo codzienne dla żołnierzy „Ojczyzna”, wydawane przez Tow. Straży Kresowej, początkowo w miejscu postoju, potem w Słonimiu; zarządzał także drukarnią, która znajdowała się w pociągu operującym w tym rejonie, oraz księgarnią. Kierował również Teatrem Żołnierza Polskiego (przypisanym 4. DP III Armii), który na zapleczu linii demarkacyjnej na Litwie przedstawiał od października (głównie w reż. Mieczysława Nawrockiego) krótkie sztuki, najczęściej o tematyce historycznej, a także m.in. „Małżeństwo Loli” Henryka Zbierzchowskiego i „Wojnę z żonami” Artura Śliwińskiego. Był podkomendnym mjr. Stefana Roweckiego jako szefa od listopada 1920 do lutego 1921 Oddz. II Dowództwa IV Armii; otrzymał od niego pochwałę, wydrukowaną w r. 1920 na łamach „Ojczyzny”. We wniosku z 17 I 1921 o awansowanie Ś-ego na podporucznika Rowecki napisał: «bardzo zdolny, sumienny, pracowity, b. inteligentny. […] pełen inicjatywy i dobrych chęci. Wyśmienity organizator» (cytat za A. K. Kunertem). Dn. 16 IV 1921 otrzymał Ś. Krzyż Walecznych i t.r. został podporucznikiem (ze starszeństwem z 1 VII). Od stycznia 1921 Teatr Żołnierza Polskiego grał w Słonimiu „Ponad śnieg” Stefana Żeromskiego i „Rzeczywistość” Stefana Gorczyńskiego, jednak wiosną t.r., z braku funduszy, zaprzestał działalności. Ś. został w kwietniu referentem prasowym w Oddz. II Inspektoratu Armii w Krakowie. Publikował w „Gońcu Teatralnym” (1921) oraz „Ilustrowanym Przeglądzie Teatralnym” (następnie „Przegl. Teatr. i Kinematograficzny”), w którym zamieścił m.in. kilka artykułów o warszawskim teatrze Reduta oraz tłumaczenie rozprawy „Realizm i aktor” E. G. Craiga (1922 nr 18).
Od października 1921 był Ś. referentem w Biurze Prasowym MSWojsk. Odkomenderowany do nowo założonego dziennika „Polska Zbrojna”, pełnił w nim funkcję sekretarza redakcji, referenta literacko-teatralnego i zastępcy redaktora naczelnego, Remigiusza Kwiatkowskiego. Między majem a lipcem t.r. uczestniczył krótko w walkach trzeciego powstania śląskiego, za co otrzymał odznakę Krzyża na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi. Od t.r. współpracował z organem ZASP „Scena Polska”; ogłosił tu obszerny artykuł Reduta (1922 nr 3), będący pierwszym zarysem jej programu ideowego, a także kolejny przekład Craiga („Sztuki Szekspira”, 1922 nr 8—9).
W marcu 1922, na własną prośbę, został Ś. przeniesiony do rezerwy w stopniu podporucznika w 15. Pułku Piechoty «Wilków» w Dęblinie; pozostał współpracownikiem Oddz. II. W „Tygodniu Polskim” publikował artykuły głównie o tematyce teatralnej oraz tłumaczenia rozpraw teatralnych, m.in. „Aktor i rzemiosło” K. Stanisławskiego (1922 nr 15—16), „O scenie i ruchu” Craiga oraz „Teatr «Le Vieux Colombier» i jego szkoła” J. Copeau (1922 nr 27— 30, brak podpisu tłumacza). W r. 1922 kierował sekretariatem ogólnym, a w r. 1923 sekretariatem literackim w Zespole i Inst. Reduty w Warszawie. W październiku 1923 został generalnym sekretarzem literacko-artystycznym Teatrów Miejskich w Warszawie (Wielkiego, Rozmaitości, Letniego i Reduty), których kierownikiem artystycznym został Juliusz Osterwa, oraz zastępcą Stanisława Miłaszewskiego, kierownika literackiego tych teatrów. Przygotowywał książkę Teatr rosyjski ostatnich lat trzydziestu (nieukończona), której fragment pt. Jewreinow („Życie Teatru” 1923 nr 6—16, 1924 nr 1—6, wyd. osobne, W. 1924) został dobrze przyjęty przez krytykę. Była to pierwsza monografia Jewreinowa, wyprzedzająca rosyjskie badania nad jego twórczością. Jewreinow uznał ją za «okno na Europę» i wysłał Ś-emu list z Leningradu z podziękowaniem. Ś. w czasie jego wizyty w Polsce od lutego do początku maja towarzyszył mu jako tłumacz podczas spotkań z artystami i działaczami teatralnymi. Przeprowadził też z nim wywiad dla „Wiadomości Literackich” (1925 nr 7). W kwietniu został oficjalnym przedstawicielem «artystyczno-teatralnych i finansowych interesów» Jewreinowa i otrzymał wyłączność na publikację jego utworów w Polsce; umowę prolongowano w r. 1932 na korzystnych dla Ś-ego warunkach. Po odejściu z Teatrów Miejskich był w sezonie 1924/5 sekretarzem generalnym Teatru Narodowego, kierowanego przez Osterwę. W l. 1924—5 wykładał historię teatru i literatury dramatycznej w Inst. Reduty. Dn. 24 VI 1925 w Warszawie ożenił się z Janiną KalksteinStolińską (zob. Świerczewska Nina). Wkrótce z żoną odwiedził w Paryżu Jewreinowa. Zredagował książki poświęcone aktorom: „A. Bednarczyk 1895—1925” (W. 1925) i „Ludwik Solski 1875—1925” (W. 1925), w której zamieścił artykuł Ludwik Sosnowski-Solski 1855—1925, oraz „Mieczysław Frenkiel 1878—1928” (W. 1928), w której opublikował wywiad Z Frenklem o Frenklu. W l. 1926—7 był redaktorem tygodnika „Comoedia” i ogłosił w nim m.in. studium Analiza teatralna tekstu (1927 nr 18—19), stanowiące kolejny fragment książki Teatr rosyjski ostatnich lat trzydziestu. W r. 1927 wspólnie z Anatolem Sternem przetłumaczył i przygotował do druku zbiór artykułów Jewreinowa (niewyd.). W r. 1929 redagował tygodnik „Ekran i Scena”. Opublikował rocznicową pracę popularną Wojciech Bogusławski i jego scena (W. 1929).
Od maja 1931 do r. 1932 należał Ś. do zarządu Spółdzielni Artystów Teatru im. Stefana Żeromskiego, kierowanego przez Irenę Solską (być może pełnił w nim też funkcję kierownika literackiego). Przetłumaczył „Miłość pod mikroskopem” Jewreinowa i czynnie uczestniczył w jej inscenizacji, wygłaszając pogadanki i przekazując aktorom wskazówki autora; sztuka została wystawiona 21 V 1932 w Teatrze Nowym (reż. Solski). W pracy Orlicza „Polski teatr współczesny. Próba syntezy” (W. 1932) zamieścił Sylwetę autora, a w publikacji „Wyspiańskiemu Teatr Krakowski. 1907—1932” ([Kr. 1932]) Rozmowy z aktorami. Co mówią: Solski, Solska i Ordon-Sosnowska. W l. 1932—3 był kierownikiem literackim Inst. Reduty i zredagował dwa zeszyty nieregularnie ukazującego się miesięcznika „Wiadomości Redutowe” (1933 nr 1, 2—4). Pod redakcją Ś-ego wydano w r. 1933 książkę zbiorową „Stulecie Teatru Wielkiego w Warszawie 1833—1933” (W.), do której sam napisał Historię gmachu. W l. 1933—4 pełnił funkcję sekretarza generalnego byłych Teatrów Miejskich. Zredagował pracę zbiorową „Karol Adwentowicz 1899—1934” (W. 1934) i zamieścił w niej artykuł Artysta wolny.
Dn. 10 IV 1934 podjął Ś. pracę w Tow. Krzewienia Kultury Teatralnej (TKKT) jako sekretarz literackoartystyczny, a następnie sekretarz generalny; od października 1934 do końca sezonu 1935/6 redagował wydawany przez TKKT miesięcznik „Teatr”. Ostro skrytykowany przez Antoniego Słonimskiego za niski poziom opublikowanej tam recenzji „Ludwik XI” Delavigne’a (1934 nr 1), zamieszczał później artykuły głównie informacyjne. W l. 1935—6 kierował Wydz. Prasy i Propagandy TKKT. Książkę Owerłły „Z tamtej strony rampy” (W. 1935) opatrzył wstępem pt. Wspomnienia Pawła Owerłły. W r. 1936 był redaktorem naczelnym czasopisma „Scena i Sztuka”. W poświęconym Bogusławskiemu numerze „Teatru” (1936/7 nr 1) opublikował artykuł Testament Bogusławskiego. Do powieści „Szerokie wrota” Józefa Kowalskiego (W. 1938), o walce straży granicznej z przemytnikami, napisał wstęp Na czatach zielonej granicy. Wygłaszał pogadanki w Polskim Radiu. Na l. 1938 i 1939 zredagował „Radio-Informator. Kalendarz przewodnik radiosłuchacza” (W.). W r. 1938 rozwiódł się z żoną. Dn. 26 III 1939 wybrano go na sekretarza zarządu Związku Dziennikarzy i Publicystów Filmowych. T.r. został kierownikiem Wydz. Prasy i Propagandy teatrów: Narodowego, Nowego i Letniego. Publikował w wielu czasopismach, m.in. „Antenie”, „Czasie”, „Gazecie Polskiej”, „Kurierze Polskim”, „Pionie” i „Warszawskim Dzienniku Narodowym”; były to głównie artykuły informacyjne i drobne przyczynki. W środowisku teatralnym mówiono o nim «szara eminencja. Zmieniały się władze, a on ciągle tam siedział» (B. Korzeniewski). «Postać z Gogola, obła, śliska, robaczywa, wzbudzająca politowanie i odrazę, patetyczna tylko w swojej zupełnie niewolniczej zależności od żony» (T. Terlecki).
W czasie okupacji niemieckiej Ś. mieszkał nadal w Warszawie; 29 XI 1939 uczestniczył w obchodach 20-lecia Inst. Reduty. Utrzymywał kontakt listowny z byłą żoną, przebywającą od jesieni 1939 do jesieni 1941 w Wilnie, w l. 1940—1 z mieszkają cym w Krakowie Osterwą, a także z osiadłym w Paryżu Jewreinowem. Od r. 1941 należał do ZWZ/AK. Był szefem sztabu i zastępcą Ludwika Kalksteina (byłego szwagra), kierującego Grupą «H» w Wywiadzie Ofensywnym «Stragan» Komendy Głównej (KG) AK. Po aresztowaniach na początku kwietnia 1942 ukrywał się przez kilka miesięcy w Korczewie-Leosinie w pow. sokołowskim; poznał tam wiele osób zaangażowanych w konspirację. «Wzrostu metr pięćdziesiąt parę „w kapeluszu”, malujący starannie […] paznokcie czerwonym lakierem, ciągle zakatarzony, […] nosił […] sygnet z wyrytym herbem w pomarańczowym kamieniu, przekreślonym dwukrotnym Krzyżem Walecznych» (H. Zakrzewska). Po aresztowaniu w czerwcu 1942 byłej żony Ś., namówiony przez Kalksteina, podobno w zamian za obietnicę jej zwolnienia, zapewne w październiku t.r. podjął współpracę z Gestapo (krypt. V-100). Wraz z Kalksteinem wciągnął w Częstochowie do współpracy Blankę Kaczorowską, wkrótce żonę Kalksteina (był świadkiem na ich ślubie). Zdradził wielu działaczy podziemia, a rankiem 30 VI 1943 wskazał Gestapo miejsce, w którym przebywał Rowecki, wówczas Komendant Sił Zbrojnych w Kraju. Spowodował także aresztowanie Anny Krajewskiej «Hanki», płk. Mariana Drobika «Dzięcioła» i mjr. Ottona Pawłowicza «Siostry». Wprowadzony ponownie do działalności konspiracyjnej AK w Warszawie, został przydzielony do referatu Wywiadu Wschód «Pralnia». W grudniu t.r. wyjechał jako Stanisław na Łotwę do Dyneburga, by organizować siatkę konspiracyjną AK. Na początku r. 1944 wykryto jego działalność konfidencką (choć nie wiedziano jeszcze o zdradzeniu Roweckiego) i 25 III t.r. Wojskowy Sąd Specjalny skazał go zaocznie na karę śmierci. Ś. wrócił do Warszawy prawdopodobnie w maju i nieświadom dekonspiracji, zgłosił się 20 V do komórki R-2 AK celem nawiązania kontaktu z KG AK. Pod pozorem spotkania z por. Stefanem Matuszczykiem «Poprawą», szefem Oddz. II KG AK, został 20 VI 1944 doprowadzony do warsztatu stolarskiego mieszczącego się w piwnicy przy ul. Krochmalnej 74. Przesłuchany w obecności Stefana Rysia, zastępcy kierownika Wydz. Bezpieczeństwa i Kontrwywiadu Oddz. II KG AK, przyznał się do zdrady i wydania ok. 200 osób, m.in. Roweckiego. Został natychmiast powieszony na belce sufitowej, a jego zwłoki zakopano pod podłogą. Ś. był odznaczony Srebrnym i Złotym Krzyżami Zasługi, Medalem Pamiątkowym «Za wojnę 1918—1921», Medalem Dziesięciolecia Odzyskanej Niepodległości, francuskim Orderem Palm Akademickich oraz łotewskim Medalem Pamiątkowym Dziesiątej Rocznicy Walk o Wyzwolenie Republiki Łotewskiej.
W małżeństwie z Janiną Kalkstein-Stolińską Ś. nie miał dzieci.
Postać Ś-ego występuje w dramacie „Więcej niż przetrwanie” Bohdana Urbankowskiego, w r. 1977 niedopuszczonym przez cenzurę do wystawienia w Teatrze im. Stefana Żeromskiego w Kielcach. W Teatrze Dramatycznym w Wałbrzychu dramat ten zdjęto po trzeciej próbie generalnej (5 III 1979, reż. autor), Ś-ego grał w nim Kazimierz Migdar. Postać Ś-ego występuje także w miniserialu Telewizji Polskiej z r. 1978 (premiera 1981) Urbankowskiego „O coś więcej niż przetrwanie” (reż. Grzegorz Królikiewicz). W sztuce Joanny Holewińskiej „Kalkstein / Czarne słońce” (reż. Joanna Grabowiecka), wyprodukowanej przez Teatr im. Ludwika Solskiego w Tarnowie i Teatr Łaźnia Nowa w Krakowie w r. 2015 Ś-ego zagrał Tomasz Wiśniewski.
Fot. w NAC; — Almanach sceny polskiej 1978/79, W. 1981; Bibliogr. Warszawy, V, VI; Hahn W., Shakespeare w Polsce. Bibliografia, Wr. 1958; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; PSB (Ostrowska Bronisława, Orlicz Mieczysław, Rowecki Stefan); Słown. pseudonimów, IV; Słown. teatru pol., II; Straus S., Bibliografia źródeł do historii teatru w Polsce, Wr. 1957; Wyspiański S., Dzieła zebrane. Monografia bibliograficzna, Kr. 1967—8 XV; — Chmielarz A., Kunert A. K., Spiska 14. Aresztowanie generała „Grota” — Stefana Roweckiego, W. 1983 (bibliogr.); Czachowska J., Gabriela Zapolska, Kr. 1966; Dramat obcy w Polsce 1765—1965, Kr. 2001 I; Fox D., Czasopiśmiennictwo teatralne w Polsce w latach 1918—1939, Kat. 2013; Gierszewska B., Czasopiśmiennictwo filmowe w Polsce do 1939 roku, Kielce 1995; Gondek L., Polska karząca 1939—1945, W. 1988; Grabowski W., Kalkstein i Kaczorowska w świetle akt UB, „Biul. IPN” 2004 nr 8—9; Kozłowska M., O „polifonię głosów zbiorowych”. Wileńska krytyka teatralna 1906—1940, Szczecin 2003; Krasiński E., Warszawskie sceny 1918—1939, W. 1976; Kuchtówna L., Irena Solska, W. 1980; Kunert A. K., Eugeniusz Świerczewski w opinii swego przełożonego […] Stefana Roweckiego, „Kierunki” 1985 nr 5 (fot.); Marczak-Oborski S., Teatr w Polsce 1918—1939, W. 1984; Mościcki T., Teatry Warszawy 1939. Kronika, W. 2009; Orlicz M., Polski teatr współczesny. Próba syntezy, W. 1932 (fot.); Osiński Z., Pamięć Reduty, Gd. 2003; Osterlof f B., Aleksander Zelwerowicz, W. 2011; Piekarski S., Polskie teatry żołnierskie 1915—1939, W. 1999; Pronobis W., Generał „Grot”. Kulisy zdrady i śmierci, W. 2014; Szarota S., Stefan Rowecki „Grot”, W. 1985; Szczublewski J., Pierwsza Reduta Osterwy, W. 1965; tenże, Żywot Osterwy, W. 1973; Ślaski J., Polska walcząca, W. 1999 III; Udalska E., Teatrologia w Polsce w latach 1918—1939, W. 1977; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811—1944, Wr. 1978; Wosiek M., Polskie teatry wojskowe 1915—1922, „Pam. Teatr.” 1980 z. 1 s. 115; — Bo Ty jesteś moje Fatum. Listy Stanisławy Wysockiej do Emila Zegadłowicza 1924—1935, Red. M. Wójcik, Kielce 2008; Gall I., Pisma o teatrze, Wr. 1993; Karczewski M., Czy można zapomnieć? W. 1969 s. 100—1, 109—11, 113—15; Kąkolewski K., 3 złote za słowo. 22 historie, które napisało życie, W. 1984 s. 234, 239—42; Na obczyźnie, Charków 1917 s. 62, 67; Słonimski A., Kroniki tygodniowe 1932—1935, W. 2001; Stromy J., Kim był agent gestapo — E. Świerczewski? „Tyg. Demokr.” 1957 nr 40; Teatrologia w Polsce 1918—1939. Antologia, Red. E. Udalska, W. 1979; Terlecki T., Spotkania ze swoimi, Wr. 1999; Witkiewicz S. I., Czysta Forma w teatrze, W. 1977; Zakrzewska H., Niepodległość będzie Twoją nagrodą, W. 1994 I; Zakrzewski B., Kontrwywiad na tropie zdrajców, „Stolica” 1957 nr 31; tenże, Kto wydał Niemcom generała „Grota”?, tamże 1957 nr 29; tenże, Ludwik Kalkstein przed sądem, tamże 1957 nr 32; tenże, Wtyczki gestapo w centrali wywiadu AK, tamże 1957 nr 30; Żeleński T. Boy, Pisma. Okno na życie. Ludzie i bydlątka, W. 1966; — Limanowski M., J. Osterwa. Listy, W. 1987; Listy Juliusza Osterwy, W. 1968; Listy z teatru wojny 1940—1944. Gallowa i Mysłakowska do Juliusza i Matyldy Osterwów, Red. E. Krasiński, W. 2015; O Zespole Reduty 1919—1939. Wspomnienia, W. 1970 s. 175, 410—11, 415; Osterwa J., Reduta i teatr. Artykuły — wywiady — wspomnienia 1914—1947, Wr. 1990; Rocznik oficerski 1923, W. 1923; Rowecka-Mielczarska I., Ojciec. Wspomnienia córki gen. Grota-Roweckiego, W. 1990; Sława i infamia. Z Bohdanem Korzeniewskim rozmawia Małgorzata Szejnert, Kr. 1992; — „Ilustr. Przegl. Teatr.” 1921 nr 13; „Kur. Warsz.” 1924 nr 110—113 (dot. matki); „Pam. Teatr.” 1962 nr 1 s. 168, 174, z. 2 s. 187, 191, 202, z. 4 s. 534—6, 1980 z. 3—4 s. 394—8, 406; „Polska Zbrojna” 1931 nr 329; „Trybuna Ludu” 1955 nr 42; „Wiad. Filmowe” 1939 nr 15; — AP w W.: Akta stanu cywilnego parafii rzymskokatol. p. wezw. Przemienienia Pańskiego w W., sygn. 27 s. 51v akt 1894; Arch. UJ: Katalog studentów i studentek zwycz. z r. akad. 1918/19 — I półr., sygn. WF II — 384.
Roman Włodek